O valor da ética cívica, a honestidade política e a moralidade do pensamento
- Detalles
- Publicado o Sábado, 14 Outubro 2023 19:45
Xoán Hermida
Foi Antonio Gramsci o primeiro autor en pór en cuestión a lóxica clásica ‘primum vivere, deinde philosophare’. Obviamente, ao facelo non cuestionaba a importancia que tiña cubrir as necesidades materiais como punto de partida para abordar as demais, senón que se trataba dunha declaración de principios dun pensador, dificilmente encadrable, que non quería disociar as urxencias materiais das importancias espirituais; que interpretaba a filosofía como un elemento presente en todos os seres humanos; e no que o papel intelectual ten que ver coa mirada que cada individuo, en particular, e a sociedade, en xeral, constrúen da realidade.
Unha acción política na que ‘todos’ somos filósofos e na que a filosofía deixa de ser un espazo reservado para persoas con pensamento elevado, para destruír, así, ‘o prexuízo de que a filosofía é algo moi difícil polo feito de que é unha actividade propia dunha determinada categoría de científicos, dos filósofos profesionais ou sistemáticos’.
Por iso, o concepto da filosofía para Gramsci non é, por ser popular, unha vulgarización senón todo o contrario. A filosofía dos intelectuais, que deu lugar á historia da filosofía, “no plano individual pódese considerar como a ‘punta’ do progreso do sentido común, polo menos do sentido común dos estratos máis cultos da sociedade, e a través destes, tamén do sentido común popular.”
Entre o tres niveles de pensamento - relixión, sentido común, filosofía - presentes, Gramsci apela ao deber dos ‘intelectuais’ ter unha actitude crítica na contenda que se libra na superestrutura para que se impoña o ‘bo sentido’.
Entre os séculos XV e XIX, no noso contexto occidental - único contexto que ten adquirido os elementos chave para ser universalizable - deuse unha profunda contenda a todos os niveis - económico, social, político e cultural - entre unha sociedade que entraba na maioría de idade e un mundo prisioneiro de dogmas que se asentaban na esfera da relixión.
Nesa dinámica liberadora, impulsada fundamentalmente por novos sectores sociais do primeiro capitalismo, tivo un papel importante o valor da acción investigadora e da reflexión filosófica de importantes pensadores.
O debate entre o mundo das tebras e o da luz, centrábase fundamentalmente en tres campos: o da ciencia, o da política e o da ética.
No campo da ciencia, o racionalismo continental e, sobre todo, o empirismo anglosaxón, determinaron a supremacía desta sobre os principios teolóxicos. Na física ou na química, na bioloxía ou no medicamento, na astroloxía ou na xeoloxía, os avances nas investigacións deron paso a un novo estadio que serviu á humanidade para mellorar o seu coñecemento da realidade e mellorar os estándares de desenvolvemento.
No campo da política a sociedade acordou novas formas de entender a relación entre o gobernante e o gobernado e abriu un novo tempo de subordinación do poder á nación. O contrato social nas súas diferentes propostas - Hobbes, Locke ou Rousseau - asentou o ideal do deber dos funcionarios de render contas ao pobo. O liberalismo, compasado polo laicismo, separo definitivamente o mundo terreal do espiritual recuperando para sempre o principio formulado por Xesucristo de “ao Cesar o que é do Cesar e a Deus o que é de Deus”. Desde entón - fóra da idade media na que viven os habitantes dos réximes teocráticos musulmáns - o mundo réxese por decisións tomadas sen interferencia política das diferentes confesións.
No campo da ética, a emancipación da moral da tutela da relixión permitiu a construción de concepcións valorativas (valores) e de normativas morais (normas) pensadas sobre o principio de ‘imperativos categóricos’ (Inmanuel Kant) aceptados por todos os individuos, á marxe das súas crenzas, e universalizables, á marxe das súas espacialidades culturais.
Pero se no campo da ciencia e da política, o triunfo da razón sobre a relixión significou a apertura de múltiples potencialidades, no campo da moral e o ética este estivo contaminado pola banalización do lucro, o xurdimento das ideoloxías totalizantes e a crise dos grandes ideais.
O ideal dunha nova moralidade sustentada sobre unha ética humanista do liberalismo político ten tido que competir, desde o primeiro momento, cun individualismo nihilista onde o ben común era esquinado en favor dos ‘valores’ do egoísmo e a competitividade extrema.
A continuación, as respostas xurdidas para frear as desigualdades, propias desta deriva, e que se formularon como solución aos límites do liberalismo - fascismo e comunismo -, comprobáronse como modelos totalitarios e xenocidas, cuxa proposta ética tiña que ver coa construción dunha selección humana - un home de novo tipo baseado nun supremacismo racial ou moral -.
O fracaso e a desaparición desas dúas tolemias colectivas do século XX deu paso a un capitalismo especulativo, a un consumismo compulsivo e a un narcisismo exhibicionista baixo os que quedaron sepultados os grandes ideais.
E nese contexto, de falla de asideros firmes, a desaparición de Deus nas nosas sociedades lonxe de resolver o problema ético da construción dunha moral universal e humanista, complicouno. A ética cívica ten, por forza que ser laica e sustentarse nos principios dos valores democráticos e os dereitos humanos, pero a idea de Deus como concepto moral, máis aló do corpo doutrinal relixioso é dunha forza tan potente que non nos podemos permitir o luxo de eliminala das nosas vidas, sen máis - mesmo para os que somos ateos por convicción -.
A idea do amor desinteresado e universal (ágape) do primeiro cristianismo é unha forza poderosa hoxe esquinada.
É imposible construír unha sociedade xusta que deixe de lado o amor. A tradición do noso pensamento sitúa a construción da afectividade ao redor da amizade (a philia aristotélica) e o amor (o eros platónico). Ambas teñen en común a súa construción a través do coñecemento directo da(s) persoa(s) coas que asintas unha relación emocional.
Un elixe os seus amigos e aos seus amores e, indistintamente do modelo de relación diferente en ambos os casos, suponse que existe unha coincidencia de valores e visións (non necesariamente un pensamento idéntico), unha comunidade de intereses e perspectivas, e, sobre todo, unha percepción de protección e entrega. O amor é o cimento dunha sociedade luminosa, a túa contorna é como o porto seguro que todo o mundo necesita como refuxio, é a auténtica patria das virtudes, e é, en contados casos marabillosos, “a enfermidade provocada polo outro” (Hipócrates).
Non existe salvación individual nin social sen amor. Sen amor só hai cinismo.
Vivimos nunha sociedade cínica, que se desliza pola pendente da hipocrisía e a covardía ante o pánico de ser illado (canceling) polos 'teus'.
Non é novo. Lavrenti Beria e Joseph Goebbels levárono ao seu máximo refinamento. Entre os once principios reitores da política de comunicación de Goebbels para distorsionar a realidade, a vulgarización e simplificación de mensaxes con ser importantes, o máis perigoso é o principio da unanimidade. Chegar a convencer á xente que se pensa “como todo o mundo”, creando impresión de unanimidade. Isto apela ao carácter gregario do individuo, ao medo ao rexeitamento, á insoportable idea de sentirse fose de todo grupo, ao pánico ao illamento social.
Hoxe póñense en marcha campañas, con gran impacto en redes sociais, que teñen a capacidade de destruír a reputación e a dignidade de calquera individuo en poucas horas. Pola contra, a lóxica da xustiza, restaurativa ou punitiva, é máis lenta, necesita de mecanismos de investigación, de ponderación e de reflexión. Entre eses dous ritmos, aséntase unha primeira ‘realidade’, construída desde a lóxica do linchamento, imposible de substituír a posteriori.
A lóxica fanática, que sempre opera nestes casos, é a da reafirmación. No caso de que o estamento xudicial quíteche a razón, é obvio que eras culpable. No caso de que o estamento xudicial déache a razón, é obvio que é porque este é burgués, fascista ou patriarcal. A ‘xustiza’, con maiúsculas, sempre vai estar ao lado dos que camiñan, iluminados pola verdade, pola senda do ‘novo mundo’.
Un ‘novo mundo’, ideado polos fanáticos, que non necesita do amor, senón de valores superiores. O totalitarismo nazi concretaba esa superioridade nunha variante étnica, alimentada durante séculos polo antisemitismo. O totalitarismo leninista concretábao na superioridade moral do Partido e na construción do Home Novo, desposuído dos seus prexuízos burgueses.
As campañas populistas de linchamento impulsado por estes novos gardiáns da moral revolucionaria, a diferenza das hordas do fanatismo pasado suman á súa moralidade unha dose de puritanismo social e un sumidoiro de merda nas redes sociais, e por iso non se pode aceptar como progresista a lóxica destes novos comités de saúde pública.
E non nos deixemos confundir. Non se trata de condenar campañas de boicot, non sempre efectivas, pero ás veces necesarias. As campañas de boicot prodúcense no marco de determinados grupos, colectivos ou empresas polos seus comportamentos contrarios ao ben común. Non perseguen a suspensión cívica das persoas nin o seu ostracismo social. No lado contrario, comézase impedindo falar ao sinalado, quítanselle os seus dereitos cidadáns, envíaselle ao exilio ou ao confinamento e acábaselle quitando a nacionalidade.
O cinismo convértese así nun problema, en primeira instancia, de antihumanismo. Non podo confiar nos meus amigos ou os meus amores, non son de fiar. Debo aceptar como verdade incuestionable aquela que se deriva da pertenza a un grupo, clase ou xénero. Cuestionar esa verdade é desconfiar dese futuro luminoso e como rémora da historia debes ser illado socialmente.
Alguén pode formular, chegado este momento, por que a confianza no amor ou no amigo é humanista?; e, pola contra, a confianza nun colectivo ou grupo nos deshumaniza?
Un confía no amigo ou no amor porque o elixe. Ten experiencias vividas, comparte afinidades, valores, principios, confianzas mutuas. Non é algo abstracto, é algo real. Constrúese sobre a vida, non sobre a ideoloxía.
Non é, aínda que o poida parecer, un vínculo corporativo, porque non se constrúe sobre máis realidade que o mutuo acordo e a conexión emocional. O corporativo, o deshumanizante, é confiar nun ente abstracto, edificado sobre un construtor de afinidade a obxectivos históricos.
O primeiro paso cara á o cinismo é a desconfianza. “Eu non poño a man no lume por ninguén”. Imos aceptar que o amigo che pode defraudar e que o amor che pode traizoar. Imos convir que o amigo pode non ser o que crees e que o amor non é como ti o tiñas idealizado. Ninguén che pode asegurar que a man non cha queimes, apostando pola amizade. Ninguén che pode asegurar que o corazón non quede ferido por unha ruptura dun amor.
Pero se apostásemos a seguro, se nunca amásemos porque poida vir unha decepción, non existiría o amor, nin tampouco a vida. Estariamos xa na antesala do cinismo. Teriamos a man intacta e o corazón de pedra.
Prefiro poñer a man por persoas que coñezo e parécenme honestas, a risco de queimarma que aceptar estas novas inquisicións. Na cima, do horror e a tolemia, do século XX déronse demasiados exemplos de persoas inocentes que cando ían ser purgadas, na súa desesperación social e alienación, pedían perdón por algo que non fixeran.
O cinismo é a morte do amor e da vida, e leva irremediablemente á hipocrisía, xogar á ambigüidade aínda que se considere que se vulneran os dereitos e a verdade. E por último leva á covardía. Á individual que nos restrinxe como individuos. Á colectiva que nos incapacita como cidadáns. Detrás da hipocrisía desaparece a democracia. Detrás da covardía desaparece o republicanismo cívico.
Chegados a este punto, e volvendo ao principio, onde están os intelectuais e pensadores que son, por dereito propio ou outorgado, referentes morais para a sociedade? Creo que, salvo raras excepcións, non están nin se lles espera.
- Suspensión da conciencia?.- A auto censura convértese no primeiro mecanismo de defensa. É lexítimo. Á fin e ao cabo, cadaquén elixe as batallas que quere dar e como dalas; pero o silencio non debería converterse nunha suspensión programada da conciencia. Non debéramos esquecer que, a diferenza da censura exercida desde o poder, esta censura auto imposta acéptase desde a indignidade do medo e a outra se tenta esquivar desde a dignidade da vontade.
- Intelectualidade orgánica?.- A compracencia ao servizo dun grupo convértese no segundo mecanismo de defensa. O pensamento perde a independencia necesaria para asegurar o seu carácter crítico. O pensador convértese nun comunicador ao servizo dos intereses grupais.
Non se trata de que o ‘intelectual’ non teña posición política, senón que non a arrastre ao servizo partidista. As doutrinas constitucionais aseguran de profesionais imprescindibles nos equilibrios do Estado, como militares ou xuíces, unha neutralidade clara e, a non ser que soliciten unha excedencia, a non participación nos procesos partidarios e electorais. Obviamente no caso do intelectual non se lle pode nin debe poñer este tipo de restricións, pero por atención ao seu papel de referencia moral cara á sociedade, deberían advertir á mesma cando está a exercer a súa función ou cando simplemente está a facer apoloxía dun grupo.
O pensamento elevado, a referencia moral, a honestidade intelectual, presupón persoas sempre en tránsito; libres de asideros cómodos, con moi poucas certezas sólidas e un sen fin de dúbidas. Sabendo como única verdade absoluta, a máis inquietante, que ao final do camiño non espera a sabedoría senón aínda máis incertezas.